Suwałki - historia na skraju Polski

Z tego też okresu pochodzą najcenniejsze zabytki miejskiej architektury: neoklasycystyczna zabudowa ulicy Kościuszki oraz przylegające do niej otoczenie Parku im. Konstytucji 3 Maja. Wśród nich znajdują się obiekty architektury monumentalnej: świątynie, gmachy urzędów i obiektów użyteczności publicznej, których projektantami byli tak znani i cenieni architekci jak: Piotr Aigner, Antonio Corazzi, Henryk Marconi, czy budowniczy gubernialny Karol Majerski, ale także wiele ciekawych, przeważnie dwukondygnacyjnych kamienic mieszczańskich. Tutaj też, skupiają się budynki o najbogatszej historii, związane z ważnymi w historii miasta postaciami i wydarzeniami.

Równie ciekawie, choć nie tak imponująco, przedstawia się zabudowa bocznych ulic starej części miasta. Zachowały się tam pochodzące z przełomu XIX i XX stulecia oraz okresu międzywojennego, interesujące przykłady budownictwa małomiasteczkowego, także drewnianego. Na uwagę zasługują otaczające miasto, rozległe kompleksy koszarowe, których budowę rozpoczęto u schyłku XIX stulecia. Wśród suwalskich zabytków odnaleźć można również ślady świadczące o dawnej wielokulturowości Suwałk, m.in.: kościół ewangelicki przy ulicy Kościuszki, molennę staroobrzędowców przy ulicy Sejneńskiej, drewnianą cerkiew na cmentarzu prawosławnym oraz nekropolie: rzymskokatolicką, prawosławną, ewangelicką, żydowską oraz mahometańską. Do dnia dzisiejszego nie dotrwał jeden z najciekawszych architektonicznie i kulturowo obiektów miasta, wzniesiona w 1821 roku, murowana synagoga główna, która mieściła się przy skrzyżowaniu ulic Noniewicza i Waryńskiego.

1. Ulica Tadeusza Kościuszki 

Wytyczona została w okresie lokacji kamedulskiej (wówczas nazywana Młyńską - odcinek w okolicy rzeki Czarnej Hańczy, Załomkiem Koźlim - odcinek północny). Jest najdłuższą, a zarazem najważniejszą ulicą Suwałk. Była to „pryncypalna" arteria miasta, fragment sławnego traktu Petersburg - Warszawa, wzdłuż którego rozwinął się zabytkowy układ przestrzenno-urbanistyczny z szeregiem cennych, głownie klasycystycznych, obiektów. Pierwotnie ulica była dwoma krótszymi odcinkami: ul. Warszawską i Kowieńskim Przedmieściem, które w późniejszym okresie (lata 20. XIX w.) nazwano razem ul. Petersburską. Nazwa „ulica T. Kościuszki" funkcjonuje od 1919 r. W związku z tym, że miasto rozbudowywało się na „osi", próżno szukać w Suwałkach tzw. starego rynku.
   

2. Park Konstytucji 3 Maja 

Powstał na początku XIX w. na miejscu rynku oraz przykościelnego cmentarza jako „ogród do publicznej przechadzki". Układ alejek i zieleni tworzony był w stylu angielskim, lecz można doszukać się w nim także inspiracji klasycyzmem. W ogrodzie od początku stała muszla koncertowa - niegdyś drewniana. W 1923 r., w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja, posadzono w parku Dąb Wolności. Upamiętnia ją też leżący przy nim głaz. Warto zwrócić uwagę na żeliwny zegar słoneczny podarowany miastu w 1841 r. przez hrabiego Karola Brzostowskiego. Uwagę przyciąga ponadto fontanna zbudowana w 2009 r. na miejscu starej, będąca ulubioną atrakcją suwalczan odwiedzających park, nie tylko podczas odbywających się w nim imprez.

3. Galeria Jednego Obrazu MDK 

To najmniejsza galeria w Polsce, mieszcząca się na rogu obecnego placu Jozefa Piłsudskiego i parku Konstytucji 3 Maja, w „małym domku", który pierwotnie pełnił funkcję kiosku. Przez cztery okienka galerii można podziwiać prace utalentowanych artystów związanych z regionem.

4. Muszla koncertowa (ul. ks. K. Hamerszmita) 

Znajduje się w parku Konstytucji 3 Maja przy jego zachodniej pierzei. Budynek muszli istniał w ogrodzie publicznym od początku jego utworzenia. Niegdyś był drewniany. Obecnie ma tutaj swoją siedzibę Centrum Międzynarodowej Informacji Kulturalno-Turystycznej działające w strukturach Regionalnego Ośrodka Kultury i Sztuki, pełniące funkcję głównego miejskiego punktu informacji kulturalno-turystycznej. W jego ofercie znajdują się: mapy, przewodniki, pamiątki, książki związane z regionem, dukaty lokalne - suwale, widokówki, rękodzieło ludowe oraz szeroki zakres kilkujęzycznych, bezpłatnych informatorów o Suwalszczyźnie, euroregionie Niemen, innych regionach Polski oraz Litwie i Białorusi. Ponadto CMIKT udostępnia turystom
bezpłatnie dwa stoiska komputerowe z dostępem do Internetu oraz toaletę.

5. Domy rodzinne znanych suwalczan (ul. ks. K. Hamerszmita)

 Przy ulicy ks. K. Hamerszmita 6 znajduje się dom, w którym mieszkał Karol Majerski - architekt i budowniczy, którego 27-letnia działalność zawodowa w Suwałkach wpłynęła w dużym stopniu na architektoniczny wygląd XIX-wiecznego miasta. Pod jego kierunkiem budowano lub rozbudowywano świątynie, kamienice mieszczan i gmachy publiczne, m.in. ratusz miejski, gmach rządu gubernialnego, gimnazjum męskie, kościół ewangelicki, kaplicę na cmentarzu rzymskokatolickim. Przy ul. ks. K. Hamerszmita 10 znajduje się kamienica, w której w latach 1926-1935 mieszkali rodzice Czesława Miłosza - Aleksander i Weronika z Kunatów.

6. Dawne gimnazjum żeńskie (ul. ks. K. Hamerszmita 11) 

Było rosyjskim rządowym gimnazjum żeńskim, działającym od 1866 roku w momencie powstania guberni suwalskiej. Natomiast w okresie międzywojennym funkcjonowało tu Gimnazjum Żeńskie im. Marii Konopnickiej. Obecnie w budynku znajduje się Szkoła Podstawowa nr 9 im. Włodzimierza Puchalskiego.

7. Pomnik Jana Pawła II (plac J. Piłsudskiego) 

Znajduje się obok konkatedry pw. św. Aleksandra i upamiętnia pobyt papieża na Suwalszczyźnie w czerwcu 1999 r. Widnieją na nim słowa wypowiedziane wówczas przez Ojca Świętego do mieszkańców ziemi suwalsko-augustowsko-mazurskiej: „...ja tej ziemi ogromnie wiele zawdzięczam (...). Ta ziemia była zawsze dla mnie gościnna, kiedy tu przybywałem". Rzeźbę, której autorem jest Gustaw Zemła, wykonano z brązu i ustawiono na granitowej podstawie mającej przypominać pagórkowaty suwalski krajobraz.

8. Konkatedra pw. św. Aleksandra (plac J. Piłsudskiego)

 Zlokalizowana przy północnej pierzei parku Konstytucji 3 Maja świątynia zbudowana została w latach 1820-1828 według projektu Chrystiana Aignera. Od chwili powstania była największym i najbardziej okazałym kościołem katolickim w Suwałkach. Symetryczny plan prostokąta, kolumnowy portyk zwieńczony frontonem, pilastry na ścianach bocznych, zrównoważona kompozycja, oszczędne zdobnictwo to podstawowe cechy architektury klasycystycznej, które przetrwały do dziś. Kościół był kilkakrotnie przebudowywany, a w czasie II wojny światowej wojska niemieckie wysadziły jego wieże, które zostały odbudowane w obecnym kształcie w latach 60. XX wieku.


9. Archiwum Państwowe (ul. T. Kościuszki 69)

 Pełni zaszczytną rolę depozytariusza archiwalnego dziedzictwa Suwalszczyzny. Posiada w swoich zbiorach wiele cennych akt, np. dokumenty dóbr kamedułów wigierskich z XVIII w. Od początku powstania w budynku gromadzono ważne archiwalia, był on siedzibą miejscowych sądów. Jest to okazały, reprezentacyjny gmach rządowy, wzniesiony w latach 1853-1855 (część frontowa) i 1876-1877 (oficyny i pawilon).

10. „Dom gubernatora" (ul. T. Kościuszki 71)

 To budynek wzniesiony w połowie XIX w. według projektu Karola Majerskiego. Część znajdujących się w nim pomieszczeń zajmowali kolejni gubernatorzy, pozostałe przeznaczono dla zatrzymujących się w Suwałkach dostojników. W okresie międzywojennym była to siedziba Starostwa i Wydziału Powiatowego oraz Komendy Powiatowej Policji Państwowej.

11. Resursa Obywatelska (ul. T. Kościuszki 81) 

W zbudowanej w latach 1912-1913 jako lokal Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego, skupiało się ówczesne życie społeczno-towarzyskie miasta. Organizowano w niej bale, koncerty, odczyty i wieczorki towarzyskie. W okresie międzywojennym działały tu również: drukarnia, redakcje suwalskich czasopism, Bank Udziałowy oraz rożne instytucje i organizacje społeczne. 13 września 1919 r. w resursie gościł Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. Budynek swoim stylem architektonicznym nawiązuje do modernizmu. Obecnie znajduje się tu Muzeum Okręgowe prezentujące m.in. ekspozycje obrazów Alfreda Wierusza-Kowalskiego i innych malarzy polskich z XIX-XX w. oraz wystawy związane z prehistorią i geologią Suwalszczyzny. (W remoncie do września 2011)

12. Obelisk ku czci Knuta Olafa Falka (ul. T. Kościuszki 81)Z literami stylizowanymi na runy przypomina skandynawską stellę nagrobną. Odsłonięty w 1992 r. w dowód uznania dla szwedzkiego badacza dziejów i nazw topograficznych Suwalszczyzny, który jako pierwszy opisywał ślady języka jaćwieskiego i litewskiego w nazwach miejscowości, rzek czy jezior. Ponadto był uczestnikiem Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej, która w latach 50. XX w. na pojaćwieskich ziemiach Suwalszczyzny przeprowadziła pierwsze poważne badania archeologiczne. Autorem obelisku jest Rafał Strumiłło.

13. „Kamienica bankowa" (ul. T. Kościuszki 89) 

Jest dwupiętrową dziewiętnastowieczną klasycystyczną budowlą z szerokim sześciokolumnowym portykiem zwieńczonym tympanonem. W okresie Królestwa Polskiego mieścił się tu rosyjski szpital wojskowy, natomiast przed II wojną światową były tu siedziba banku, skarbiec i pomieszczenie do przechowywania wina. Pierwotnie kamienica, wraz z przylegającymi budynkami nr 87 i 91 była własnością Antoniego Sudnika, dzierżawcy dóbr Jasionowo, Sidorówka i Kaletnik, a w późniejszym okresie należała do administracji rządowej.

14. Stary szpital (ul. T. Kościuszki 101) 

To kompleks dawnych budynków szpitalnych wzniesiony w latach 1840-1860 według projektu Karola Majerskiego i Józefa Góreckiego. Najpierw powstała część chrześcijańska, którą przeniesiono do zbudowanego w następnej kolejności, nowszego i większego budynku, gdy okazało się, że pierwszy jest za mały. Wówczas starszą część kompleksu zaadaptowano na szpital żydowski. W szpitalu chrześcijańskim od roku 1876 pracował doktor Teofil Noniewicz - wybitny działacz społeczny, pierwszy prezes Rady Miasta, jeden z założycieli Straży Ogniowej, organizator Polskiej Czytelni Naukowej.

15. Apteka (ul. T. Kościuszki 78) 

Działa w tym miejscu od lat 40. XIX w., kiedy to kamienicę nabył Mikołaj Zawadzki. O bogatej przeszłości miejsca świadczą meble z początku XX w. i wiszące na ścianach fotografie. Przed pierwszą wojną światową mieszkał i pracował w niej pisarz Wacław Gąsiorowski. W okresie międzywojennym w budynku mieściły się też czytelnia i księgarnia Stefanii i Jadwigi Zielonkówien.

16. Ulica Chłodna 

Zamknięta dla ruchu samochodowego, łączy klimat starych kamieniczek w rożnych stylach z klimatem deptaku z butikami, oferując podczas upałów - dzięki położeniu na osi północ-południe - prawdziwą ulgę. Latem jest to miejsce, gdzie odbywają się kiermasze sztuki ludowej, występy kapel podwórkowych, teatrów ulicznych, a podczas Suwałki Blues Festivalu na zaimprowizowanej scenie koncerty zespołów bluesowych. Przed drugą wojną światową pasaż (wraz z obecną ul. Sejneńską) nosił nazwę ul. 3 Maja.

17. Galerie sztuki współczesnej ROKiS (ul. T. Noniewicza 71) 

Chłodna 20 prezentująca malarstwo i rzeźbę oraz PAcamera, gdzie podziwiać można fotografię, grafikę czy nowe formy sztuki. Działają w strukturach Regionalnego Ośrodka Kultury i Sztuki w Suwałkach. Wystawy zmieniane są co miesiąc. Można tu obejrzeć zarówno ekspozycje artystów profesjonalnych, jak i amatorów. W galeriach prezentowali swoje prace m.in. Magdalena Abakanowicz, Gustaw Zemła, grupa Łódź Kaliska i inni.

18. Park im. Marii Konopnickiej

 Został utworzony w latach 60. XX w. Znajduje się tu pomnik poetki autorstwa Jana Bohdana Chmielewskiego. Pierwotnie teren ten był brukowanym prawie dwuhektarowym placem targowym z drewnianymi budkami handlowymi, zwanym placem Bazarnym lub Nowym Rynkiem, na którym od 1823 r. odbywały się jarmarki i targi. Powstał po przekształceniu Starego Rynku w ogród miejski, czyli obecny park Konstytucji 3 Maja.

19. Ulica Teofila Noniewicza 

Pełni funkcję głównej handlowej ulicy miasta. Niegdyś jej odcinek północny nazywany był Nowym Światem, a południowy ul. Jerozolimską i był zamieszkiwany głównie przez ludność żydowską. Sercem dzielnicy żydowskiej była zdewastowana przez Niemców w czasie II wojny światowej suwalska Wielka Synagoga, która mieściła się przy skrzyżowaniu ulic Teofila Noniewicza i Ludwika Waryńskiego, na miejscu obecnego osiedla mieszkaniowego. Był to jasny, prostokątny, ciekawy architektonicznie budynek - cenny zabytek Suwałk, który został rozebrany decyzją władz w 1956 r. W pobliżu, na tej samej ulicy, znajduje się stary drewniany budynek, w którym od II poł. XIX w. funkcjonowała szkoła żydowska.

20. Ulica Wigierska

 Wraz z obecną ul. Kamedulską (niegdyś Rybacka) i Wawrzyńca Gałaja (niegdyś Krzywa) należy do najstarszych ulic w Suwałkach. Ich bieg wyznaczały drogi krzyżujące się w kamedulskiej wsi. Choć pierwotne zabudowania przy wspomnianych drogach dawno nie istnieją, to do dziś można tu zobaczyć najstarsze w mieście drewniane domy.

21. Rzeka Czarna Hańcza 

To „czarna wstęga" Suwalszczyzny przepływająca przez Suwałki. Jej źródła znajdują się na terenach Suwalskiego Parku Krajobrazowego, gdzie wpływa do jeziora Hańcza i kontynuuje swój bieg w kierunku Suwałk. Za miastem rzeka wpływa na teren Wigierskiego Parku Narodowego i Puszczy Augustowskiej, włączając się w system Kanału Augustowskiego. Nazwa pochodzi najprawdopodobniej od litewskiego słowa antis oznaczającego głęboką rynnę lub kaczkę. Wzdłuż rzeki biegnie deptak - miejsce spacerów mieszkańców, przechodzący pod mostem, przy którym stał niegdyś młyn należący do kamedulskich zakonników, zaopatrujący mieszkańców w mąkę. Od niego wywodziła się pierwsza nawa ulicy - Młyńska.

22. Muzeum Historii i Tradycji Żołnierzy Suwalszczyzny (ul. Wojska Polskiego 40)

 Gromadzi zbiory będące pamiątkami po sławnych pułkach suwalskich, głownie po żołnierzach Suwalskiej Brygady Kawalerii, która brała udział w walkach obronnych w 1939 r. W muzeum znajdują się między innymi zbiory broni palnej i białej, proporce, odzież wojskowa, a na zewnątrz można obejrzeć działa i czołg. Ponadto zobaczyć można przedmioty pochodzące z rożnych stron świata, np. eksponaty z Londynu związane z żołnierzami generała Władysława Sikorskiego. Muzeum mieści się w klubie garnizonowym będącym częścią dawnego zespołu koszarowego (tzw. koszary strzeleckie), wybudowanego pod koniec XIX w. Obecnie w byłym kasynie odbywają się liczne koncerty (m.in. Suwalskiej Orkiestry Kameralnej) i inne występy artystyczne. Inne suwalskie kompleksy pokoszarowe znajdują się przy ul. Sejneńskiej oraz ul. gen. Kazimierza Pułaskiego.

23. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła (ul. Wojska Polskiego 36) 

Wybudowany został w latach 1904-1906 jako cerkiew garnizonowa (z wieżą zwieńczoną cebulastą kopułą) pod wezwaniem Aleksandra Newskiego przy 5. Brygadzie Strzeleckiej. Po 1918 r. świątynia przeszła w ręce Kościoła katolickiego, a w 1923 r. przejęło ją duszpasterstwo wojskowe. Wówczas kościół przebudowano, pozbawiając go cech świadczących o pierwotnym przeznaczeniu. W 1944 r. uciekający z miasta hitlerowcy wysadzili w powietrze kościelną wieżę, którą po ostatniej przebudowie w 1958 r. zastąpiły dwie nowe, wybudowane w narożnikach czoła świątyni.


24. Zalew Arkadia 

To sztuczny akwen, który powstał przed wiekami na potrzeby kamedulskiego młyna. Dzięki obecności obiektów rekreacyjno-sportowych i plaży miejskiej stał się miejscem spotkań i rozrywek suwalczan. Na południowym brzegu ma siedzibę Ośrodek Żeglarski. Przy plaży działają kawiarnia oraz wypożyczalnia sprzętu wodnego wyposażona w rowery wodne i kajaki. Są tu też boiska do gry w siatkówkę oraz skatepark. Wokół zalewu biegnie ścieżka spacerowa.

25. Zespół cmentarzy (ul. Zarzecze i ul. Bakałarzewska)

 Obejmuje: cmentarz rzymskokatolicki ewangelicki, prawosławny, żydowski i muzułmański.
Chowani są tu też staroobrzędowcy. Początkowo znajdował się tu tylko cmentarz katolicki, przeniesiony w 1820 r. z miejsca, gdzie obecnie znajduje się park Konstytucji 3 Maja. Wkrótce powstały również cmentarze pozostałych wyznań. Część rzymskokatolicka, gdzie pochowani są m.in. Teofil Noniewicz, Aleksander Osipowicz, Edward Szczepanik - znani i zasłużeni suwalczanie, w swojej najstarszej części zawiera wiele ciekawych architektonicznie nagrobków i figur nagrobnych. Otaczają one piękną neogotycką kaplicę cmentarną pw. Przemienienia Pańskiego, którą zbudowano w 1854 r. według projektu Karola Majerskiego. Na cmentarzu prawosławnym, gdzie niestety wiele nagrobków zostało nieodwracalnie zniszczonych, uwagę przyciąga, pochodząca z końca XIX w., niewielka drewniana cerkiew pw. Wszystkich Świętych. W czasie drugiej wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz żydowski, który w okresie powojennym został uporządkowany, a fragmenty zachowanych płyt nagrobnych wkomponowano w tzw. ścianę płaczu. Niewielkich rozmiarów cmentarz muzułmański (mizar) znajduje się za cmentarzem żydowskim.



26. Gimnazjum męskie (ul. A. Mickiewicza 3) 

To nazwa odnosząca się do budynku dawnego rosyjskiego gimnazjum rządowego i Gimnazjum Męskiego im. Karola Brzostowskiego, który powstał w latach 40. XIX w. według projektu Antoniego Corazziego na potrzeby rozwijającego się miasta wojewódzkiego. Z grona absolwentów szkoły wywodzi się wiele wybitnych i zasłużonych postaci. Obecnie siedziba I Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Konopnickiej, ze swoim szerokim ryzalitem zamkniętym trójkątnym frontonem, dużymi oknami zakończonymi łukami oraz charakterystyczną fasadą stanowi ciekawy przykład świeckiej architektury klasycyzmu.

27. Kościół gimnazjalny (ul. A Mickiewicza)

 To potoczna nazwa kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, który zbudowany został w latach 1838-1840 jako cerkiew prawosławna pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, prawdopodobnie według projektu Henryka Marconiego. W 1915 r. przekazano go Kościołowi rzymskokatolickiemu. Kilkakrotne przebudowy świątyni niemal całkowicie zatarły jej pierwotną bryłę (dobudowano drugi przedsionek i dwukondygnacyjną wieżę z dzwonnicą).

28. Ratusz miejski (ul. A Mickiewicza 1)

 Pod względem historycznym i architektonicznym należy do najciekawszych i najbardziej reprezentacyjnych obiektów Suwałk. Mieści się w połączonych siedzibach dawnego ratusza - wzniesionego w latach 1842-1844, oraz odwachu, będącego niegdyś siedzibą warty garnizonowej (1834 r.). Oba parterowe budynki przebudowano w latach 1855-1858 według projektu Karola Majerskiego, który dodał do nich piętro oraz wieżę obserwacyjną z zegarem. W fasadzie gmachu można zauważyć charakterystyczne dla klasycyzmu linie proste i prostokątne reguły.

29. Dawna szkoła żydowska (ul. T. Kościuszki 47) 

Mieściła się w okresie międzywojennym w tej klasycystycznej kamienicy, wzniesionej w latach 1836-1839 według projektu Karola Majerskiego. Wcześniej budynek był siedzibą Izby Skarbowej. Długa elewacja frontowa utrzymana jest w tzw. wielkim porządku, przechodzącym przez obydwie kondygnacje. Środkową oś budynku podkreśla płaski ryzalit z czterema pilastrami jońskimi, dźwigającymi duży tympanon.


30. Dawna poczta (ul. T. Kościuszki 45)

 Działała w mieście w pierwszej poł. XIX w., rozwożąc nie tylko listy, ale i zajmując się transportem ludzi na trasie Warszawa - Petersburg. Na parterze tej zabytkowej kamienicy, datowanej na 1829 r., zlokalizowane jest Centrum Sztuki Współczesnej - Galeria Andrzeja Strumiłły. Galeria zajmuje pięć sal wystawienniczych, w których prezentowane są zbiory artysty z zakresu malarstwa, rzeźby, rysunku, gwaszu, fotografii i ilustracji książkowej. W jednej z sal znajduje się pracownia, w której odbywają się spotkania młodzieży z artystą zarówno w formie wykładowej z projekcją slajdów i filmów o sztuce, jak również w formie warsztatów malarskich i rysunku. Dodatkowo w galerii co kwartał prezentowane są wystawy czasowe - prace współczesnych twórców rożnych dziedzin sztuki z terenu Suwalszczyzny, jak również z kraju i zagranicy.

31. Muzeum im. Marii Konopnickiej (ul. T. Kościuszki 31) 

Mieści się w zbudowanej około 1827 r. kamienicy, będącej wówczas własnością rejenta Jana Zapiórkiewicza. W 1842 r. urodziła się tu i spędziła wczesne dzieciństwo Maria Konopnicka, której rodzice - Józef i Scholastyka Wasiłowscy - zajmowali w latach 40. XIX w. część pokoi w budynku. W muzeum można zwiedzać stałą wystawę biograficzno-literacką „Maria Konopnicka
1842-1910. Za zamkniętymi drzwiami czasu" oraz rożne wystawy czasowe.

32. Dom rodzinny Lechosława Marszałka (ul. T. Kościuszki 27) 

To budynek, w którym wychował się autor bajek o przygodach znanych wszystkim Bolka i Lolka oraz Reksia. Reżyser, animator, scenarzysta i autor opracowań plastycznych był jednym z czołowych twórców Studia Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej oraz laureatem wielu festiwali krajowych i zagranicznych.

33. Kościół pw. Świętej Trójcy (skrzyżowanie ul. T. Kościuszki i Wigierskiej) 

Ta, zaprojektowana przez Wacława Ritschela i Karola Majerskiego, protestancka świątynia wzniesiona została w 1841 r. Obok klasycystycznej fasady interesujące, choć skromne, jest wyposażenie wnętrza świątyni. Od 1913 r. pastorem parafii suwalskiej był Oskar Loppe (1883-1957), działacz niepodległościowy, a w 1919 r. członek Zarządu Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego, aresztowany i uwięziony przez Niemców w 1941 r.

34. Dom rodzinny Alfreda Wierusza-Kowalskiego (ul. T. Kościuszki 16) 

Mieścił się w budynku datowanym na lata 50. XIX w., którego właścicielem był m.in. regent kancelarii ziemiańskiej Teofil Wierusz-Kowalski - ojciec Alfreda Wierusza-Kowalskiego (1849-1915). Ten sławny malarz, przedstawiciel tzw. szkoły monachijskiej, spędził w Suwałkach dzieciństwo i wczesną młodość. Jego prace można oglądać w suwalskich muzeach.

35. Budynek II Liceum Ogólnokształcącego (ul. T. Kościuszki 36) 

Wzniesiono w 1836 r. i umieszczono tam niepełną szkołę średnią, tzw. szkołę obwodową, a w 1839 r. gimnazjum, które funkcjonowało do roku 1845. Po 61-letniej przerwie znowu w kamienicy umieszczono placówkę edukacyjną - polską, siedmioklasową Szkołę Handlową. Natomiast w okresie drugiej wojny światowej była tam siedziba NSDAP. Obecnie w budynku funkcjonują II Liceum Ogólnokształcące im. gen. Zygmunta Podhorskiego i Gimnazjum nr 3.

36. Dom rodzinny prof. Edwarda Szczepanika (ul. T. Kościuszki 46) 

Kamienica, w której wychowywał się zasłużony polski żołnierz, ekonomista i polityk. Urodzony w 1915 r. w Suwałkach, ukończył Gimnazjum im. K. Brzostowskiego, a następnie Szkołę Główną Handlową w Warszawie. Brał udział w kampanii wrześniowej oraz walczył we Włoszech. Po wojnie wrócił do pracy akademickiej. Profesor Edward Szczepanik był ostatnim premierem Rządu RP na Uchodźstwie (1986-1990). Za swoje zasługi był wielokrotnie odznaczany. Otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Suwałk.

37. „Dom pod kolumnami" (ul. T. Kościuszki 62) 

W budynku tym od 1837 r. działała drukarnia i księgarnia Leona Hollaenderskiego, działacza politycznego, filozofa, historyka, literata i tłumacza. Mieściła się tu ponadto sala widowiskowa,
w której w połowie ubiegłego stulecia występowały teatry objazdowe.

38. Kamienica (ul. T. Kościuszki 72)

 Od 1841 r. siedziba księgarni i wypożyczalni książek słynnego w Królestwie Polskim księgarza i wydawcy Samuela Orgelbranda. Przedtem jeden z pierwszych w mieście hoteli - „Litewski". Po
II wojnie światowej kamienica była siedzibą NKWD, Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej.

39. „Kamienica narożna" (ul. T. Kościuszki 74) 

Jest jednym z najstarszych budynków murowanych w mieście, wzniesionym najprawdopodobniej w okresie rządów pruskich. W 1817 r., po przeniesieniu do Suwałk stolicy województwa augustowskiego, stała się lokum Komisji Wojewódzkiej i Trybunału, następnie rządu gubernialnego, a w okresie międzywojennym - Komisariatu Policji Państwowej i Urzędu Skarbowego. W jej prawym skrzydle działała Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa.

40. Dworzec kolejowy (ul. Kolejowa 22) 

Obecnie znajduje się tu pasażersko-towarowa stacja kolejowa PKP. Dworzec, zbudowany z czerwonej cegły, jest przykładem architektury typowej dla obiektów kolejowych na terenie byłej
Kongresówki. Został oddany do użytku w 1899 r. na potrzeby rosyjskiej armii.

41. Molenna starowierców (ul. Sejneńska 21a)

 Jest drewnianą świątynią z dwiema wieżami zbudowaną w latach 1909-1912 i największym staroobrzędowym domem modlitwy w Polsce. Obecnie na Suwalszczyźnie żyje około 600 starowierców (przedstawicieli odłamu Kościoła prawosławnego), zachowujących swój język i dawne zwyczaje.

Zespół cmentarzy: rzymskokatolickiego, ewangelickiego, prawosławnego, żydowskiego i mahometańskiego, ul. Bakałarzewska. 

Początkowo cmentarz grzebalny znajdował się w miejscu obecnego Parku im. Konstytucji 3 Maja, w pobliżu drewnianego kościoła pochodzącego z okresu lokacji kamedulskiej. Około 1820 roku w związku z pracami regulacyjnymi, stary cmentarz zlikwidowano, przenosząc go poza Czarną Hańczę. Wkrótce powstały również cmentarze pozostałych wyznań. Na cmentarzu katolickim znajduje się zbudowana w 1854 roku, według projektu Karola Majerskiego, murowana kaplica pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. W jego starej części odnaleźć można wiele interesujących grobowców i figur nagrobnych. Na cmentarzu prawosławnym uwagę przyciąga, pochodząca z początku XX wieku, niewielka, drewniana cerkiew pw. Wszystkich Świętych. Niestety wiele nagrobków na tej nekropoli zostało nieodwracalnie zniszczonych. W czasie drugiej wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz żydowski. W okresie powojennym został on uporządkowany, a fragmenty zachowanych płyt nagrobnych wkomponowano w tzw. „ścianę płaczu”. Za cmentarzem żydowskim znajduje się niewielkich rozmiarów cmentarz mahometański.

źródło um.suwalki.pl